اولین تصاویر از فصل چهارم زخم کاری منتشر شد
سه تن از پژوهشگران دینی تلاش کرده‌اند با کاویدن سیره زندگانی امام رضا(ع)، به همین پرسش پاسخ دهند؛ اینکه حضرت رضا(ع) از چه روش‌هایی برای تأثیرگذاری بهتر امر به معروف و نهی از منکر استفاده می‌کرده‌اند؟
سیدجواد خاتمی، سیده سمیه خاتمی و حسن براتی، حاصل این پژوهش را در مقاله‌ای با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر و روش‌های تأثیرگذار آن از منظر امام رضا(ع)» گرد آورده‌اند. این پژوهش که در چهارمین شماره دوفصلنامه علمی ـ ترویجی «اندیشه‌های حقوق عمومی» منتشر شده، در نهایت توانسته ۱۲روش را از سیره ثامن‌الائمه(ع) استخراج کند که معرفی آن‌ها بی‌شک می‌تواند افق‌های تازه‌ای را برای مسلمانان و به‌خصوص شیعیان در عمل به این فریضه بگشاید. در این گزارش، این روش‌ها را مورد بازخوانی قرار می‌دهیم.
۱-عمل به دستورات الهی
بدون شک نخستین و مؤثرترین روش برای دعوت دیگران به خوبی‌ها و بازداشتن از زشتی‌ها این است که خودمان به تقوا و اخلاق نیکو آراسته باشیم. ببینید مأمور مخصوص مأمون که باید امام رضا(ع) را از مدینه به مرو بیاورد در مورد حضرت چه می‌گوید. رجاءبن ابی‌ضحاک مشاهداتش را از لحظه لحظه تحت نظر داشتن امام این‌طور گزارش می‌دهد: از مدینه تا مرو خدمت حضرت رضا(ع) بودم و تمام رفتار و حرکات ایشان را زیر نظر داشتم. سوگند به خدا، کسی در پرهیزکاری و ذکر خدا در همه اوقات و شدت خوف از خدا مانند او ندیدم…».
در واقع امام با عملش، معروف و منکر را به مردم نشان می‌داد. مشاهدات ابراهیم بن عباس نیز همین مقوله را روایت می‌کند: «هرگز ندیدم حضرت رضا(ع) با سخنش به احدی جفا کند. هرگز کلام کسی را قطع نمی‌کرد تا از سخن خارج شود. هرگز با داشتن قدرت، نیازمند را رد نکرد. هرگز در حضور دیگران پایش را دراز نمی‌کرد و…».
۲-امیدوار کردن مخاطب
کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند باید احساس آلودگی و غوطه‌ور شدن گناهکار در گناهش، به حدی که دیگر راه نجاتی پیش پایش نمی‌بیند را بازسازی کند. در سیره حضرت رضا(ع) آمده: یکی از منافقان در مجلسی به ایشان گفت: برخی از دوستان و شیعیان شما، شراب می‌نوشند. حضرت(ع) در چنین موقعیتی باز وجه رحمت خدا و توبه را پررنگ‌تر می‌کنند و می‌گویند: «اگر کسی چنین کند و بدان علاقه نداشته باشد و از کرده خویش پشیمان شود، در روز قیامت مواجه خواهد شد با پروردگاری مهربان و دلسوز، با پیغمبری عطوف و دل‌رحم، با امام و رهبری که کنار حوض کوثر است و دیگر بزرگانی که برای شفاعت و نجات او آمده‌اند…».
۳- حسن ظن به مخاطب (مخاطب‌اندیشی)
افراد جامعه اگر بخواهند حقوق تمام افراد، همه جا محفوظ بماند حتماً باید نگاهی دلسوزانه به یکدیگر داشته باشند تا بتوانند به یکدیگر کمک کنند، چرا که شاید طرف مقابل واقعاً نداند و شاید متوجه عواقب گناهی که می‌کند، نباشد. در پاسخی که علی بن سوید پس از طرح سؤالش از امام می‌گیرد، همین مسئله واضح است. او می‌گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم من با زنان زیباروی فراوانی سروکار دارم و هنگامی که به آنان می‌نگرم از زیبایی آن‌ها لذت می‌برم. امام(ع) فرمودند: اگر نیت صادق داشته باشی و هدف، شهوت‌رانی نباشد مانعی ندارد. مواظب باش به زنا آلوده نشوی. از موجبات آن بپرهیز چرا که زنا، برکت و ایمان را نابود می‌کند.
می‌بینیم امام طوری پاسخ می‌دهد که شاید منظورت شهوت‌رانی نبوده است، اما اگر غیر از این است، باید از این کار بپرهیزی. در واقع امام صورت دیگری از قضیه را مطرح می‌کند تا علی بن سوید متوجه خطایش شود و این‌گونه امر به معروف او، مؤثرتر واقع شود.
۴- معرفی الگوهای خوب و بد
نمونه خوب این روش را زمانی می‌توانیم ببینیم که امام در پاسخ به مؤاخذه یکی از منافقان که چرا ولایتعهدی طاغوت را قبول کرده، به الگوهای پیش از خود می‌پردازند. امام(ع) در این زمینه، یوسف پیامبر را مثال می‌زند که خزانه‌داری عزیز مصری که کافر محض بود را پذیرفت. حضرت پس از آن به پذیرش این مسئولیت از سر اجبار و نداشتن رضایت قلبی اذعان می‌کند و استناد به یک الگوی خوب سبب می‌شود امر به معروفش کارساز شده و آن فرد جواب حضرت را بپسندد.
۵-بیان خوبی‌ها
سیره اهل بیت(ع) و امام رضا(ع) پر است از تأکید بر خوبی‌ها و نقاط قوت مخاطبانشان، نه فقط دیدن نقاط ضعف. پیروی از همین روحیه اهل‌بیت(ع) می‌تواند کمک کند مخاطبِ امر به معروف، سوءظنش را درخصوص آمر به معروف و ناهی از منکر کنار بگذارد و به فریضه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند.
در روایتی امام رضا(ع) درباره قدر و منزلت مؤمن نزد ملائکه الهی نقل کرده‌اند: جماعتی از دوستان امام صادق(ع) در شبی مهتابی که آسمان کاملاً نورانی به ستارگان بود، گرداگرد ایشان نشسته بودند. حضرت صادق(ع) در پاسخ به توجه شاگردانشان به نورانی بودن ستارگان، می‌گویند همین سخن را فرشتگان در خصوص ساطع شدن نور شما مؤمنان در ملکوت و آسمان‌ها می‌گویند. مشخص است بیان چنین مطالبی تا چه اندازه دل انسان را نرم و رغبتش را برای رفتن به سمت معروف زیاد می‌کند.
۶-ایجاد محبت در دل مخاطب
هیچ کس نمی‌تواند منکر شود محبت، ریشه تأثیرگذاری امر به معروف و نهی از منکر است. یاسر خادم می‌گوید: «وقتی امام رضا(ع) خلوت می‌کردند، تمام افراد و خدمتگزاران خود را از کوچک و بزرگ نزد خود می‌آوردند و با آن‌ها سخن می‌گفتند و انس می‌گرفتند و آن‌ها را مأنوس خود می‌ساختند. آن حضرت چنان بودند که هر گاه بر سفره طعام می‌نشستند، هر کوچک و بزرگی حتی میرآخور و حجّام را بر سفره خود می‌نشاندند».
در سیره حضرت(ع) آمده ایشان هر گاه مالی به دستش می‌رسید، بخش قابل توجهی را انفاق می‌کرد و بخشش به مردم فراوان بود. حتی آمده در اعیاد اگر کسی از حضرت عیدی می‌خواست، حضرت عیدی ارزشمندی به او می‌داد. به بعضی از دوستان خود در حال سفر، برای سوغاتی کمک مالی می‌کرد. گاهی در مقابل درخواست دوستان، لباس و نعلین خود را به آنان می‌بخشید. هر کس به خانه حضرت وارد می‌شد، حتماً به او غذا می‌خورانید و کسی از خانه آن حضرت، گرسنه بیرون نمی‌رفت.
۷-جایگزین کردن
یکی از موجبات انجام منکر این است که زمینه انجام معروف فراهم نیست. هر قدر بتوان زمینه انجام معروف را فراهم کرد، به موازات آن در واقع از ارتکاب منکر جلوگیری کرده‌ایم.
در سیره امام رضا(ع) آمده روزی غلامان، پیش از آنکه میوه‌ها را کامل بخورند، آن‌ها را دور انداختند. امام رضا(ع) به آنان فرمودند: سبحان‌الله! اگر شما از آن بی‌نیازید، کسانی هستند که به آن محتاج‌اند. آن را به کسی بدهید که نیازمند آن است.
حضرت در این بیان، اگر آن‌ها را از اسراف منع می‌کنند، انفاق را در کنار آن قرار می‌دهند و اگر منکری را متذکر می‌شوند، معروفی را به عنوان جایگزینش معرفی می‌کنند.
چون احتمال در هم شکسته شدن هژمونی حکومت طاغوت در آن اجتماعِ شیفتگانِ امام رضا(ع) وجود داشت،
مأمون از این پیشنهادش برگشت. بنابراین بی‌شک یکی از شیوه‌های تأثیرگذار امر به معروف
این است که این سنت نیکو دسته‌جمعی و به وسیله مسلمانان برگزار شود.
۸-رسوا کردن چهره‌های منحرف
همیشه در جامعه با اشخاصی روبه‌رو می‌شویم که از ایمان کافی برخوردار نبوده و حاضرند دست به هر کار خلافی بزنند تا حقایق را وارونه نشان دهند. گاهی لازم است این چهره‌ها را در هر زمانی با بیان دلایل کافی به مردم معرفی و دستشان را رو کرد.
زمانی زید بن موسی، برادر امام رضا(ع) در مدینه خروج کرد و دست به کشتار و آتش زد. هنگامی که زید بر مأمون وارد شد، امام(ع) جوابش را ندادند. زید ناراحت شد و گفت: من پسر پدرت هستم، جواب سلامم را نمی‌دهی؟ فرمودند: تو تا وقتی در اطاعت خدا باشی، برادر منی. وقتی خدا را معصیت کنی بین من و تو برادری نیست.
در قضیه ولایتعهدی نیز امام همین شیوه را پیش می‌گیرند و در هر فرصتی علاوه بر اعلام حقانیت اهل بیت(ع) در امر حکومت و زمامداری جامعه، غاصبانه بودن حکومت مأمون را متذکر می‌شوند. برای نمونه در جایی امام خطاب به مأمون می‌فرمایند: مأمون ولایت امر مسلمانان را به من سپرده و این مسئولیتی خطیر است. وی حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام کرده و با این حال، درصدد است این نسبت‌ها را به ما بدهد.
۹- بیان علت و فلسفه یک حکم
به این بیان امام رضا(ع) دقت کنید: «بدانید تسلیم اوامر الهی بودن در رأس طاعت و بندگی حق تعالی قرار دارد، خواه انسان فلسفه و دلیل دستور حق تعالی را بفهمد و به عمقش پی ببرد و خواه از آن چیزی نفهمد و از درکش عاجز باشد».
با وجود این به سیره امام که مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم ایشان همواره تلاش دارد با بیان علت و فلسفه احکام الهی و ایجاد یقین در شنونده، فرصت عمل بهتر به آن را فراهم کنند.
کتاب «احتجاج» شیخ طبرسی و کتاب‌هایی از این قبیل، نمونه‌های خوبی از همین احتجاجات و برخوردهای حکمت‌آمیز و استدلالی و کلامی حضرت(ع) است. بخشی از کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» شیخ صدوق به بیان علل احکام از زبان حضرت رضا(ع) اختصاص دارد. در نمونه‌ای، ایشان در بیان علت حرام شدن همجنس‌بازی می‌فرمایند: «این کار سبب از بین رفتن نسل بشر و بر هم خوردن نظم و تدبیر جامعه و نابودی نظام بشری است و دیگر آنکه ساختار روحی و جسمی زنان و سرشت وجود مردان طوری خلق شده که هر یک با ترکیب دیگری کامل می‌شود».
۱۰-حرکت‌های دسته‌جمعی
برای امر به معروف‌های مهم و جلوگیری از برخی منکرات، گاهی لازم است به صورت دسته‌جمعی صورت گیرد تا آن معروف در جامعه تحقق یابد و از انجام منکر جلوگیری شود. می‌توان گفت بسیاری از راهپیمایی‌هایی که در طول تاریخ انقلاب اسلامی صورت گرفته در تحقق اهداف مزبور مؤثر بوده و زمینه از بین رفتن بدترین منکرات مانند حکومت طاغوت به وسیله همین راهپیمایی‌ها فراهم شده است.
اگر علت عبور دادن امام رضا(ع) از مسیر ناآشنایی که از مدینه تا مرو به دستور مأمون صورت گرفت را مرور کنیم، می‌بینیم مهم‌ترین علت آن، فاصله گرفتن از شهرهایی بود که اجتماع شیعیان در آن‌ها احتمال داشت.
همین‌طور اگر ماجرای به سرانجام نرسیدن اقامه نماز عید فطری که مأمون به امام پیشنهاد کرده بود را بنگریم، خواهیم دید چون احتمال در هم شکسته شدن هژمونی حکومت طاغوت در آن اجتماعِ شیفتگانِ امام رضا(ع) وجود داشت، مأمون از این پیشنهادش برگشت. بنابراین بی‌شک یکی از شیوه‌های تأثیرگذار امر به معروف این است این سنت نیکو دسته‌جمعی و به وسیله مسلمانان برگزار شود.
۱۱- استعلایی بودن حالت امر و نهی
در میان ویژگی‌های نظام امر به معروف و نهی از منکر، «استعلا» از برجستگی بسیاری برخوردار است و شاید بتوان گفت فصل منطقی امر به معروف و نهی از منکر با مفاهیمی چون موعظه، ارشاد، نصیحت و تبلیغ همین است.
منظور از «استعلا» در اینجا، برتری‌طلبی به لحاظ مقام و موقعیت شخصی نیست، مضاف بر اینکه وعظ و نصیحت نیز در جای خود در اثربخشی این واجب الهی تأثیرگذار است.
محمد بن عامر می‌گوید: از حضرت رضا(ع) شنیدم که می‌فرمودند: ای محمد! شنیده‌ام با واقفیه همنشینی داری و در مجلس آن‌ها شرکت می‌کنی؟ عرض کردم: آری، به قربانت شوم! با آن‌ها نشست و برخاست دارم، ولی مخالف ایشان هستم. حضرت فرمودند: همنشین آن‌ها نباش و بعد این آیه را خواندند: «و قد نزل علیکم فی الکتاب ان اذا سمعتم آیات الله یکفر بها و یستهزا بها فلا تقعدوا معهم…».
۱۲- امر به معروف و نهی از منکر تا آخرین حد توان
اگر می‌خواهیم جامعه سالم بماند، باید هر یک از ما در حد توان خود، دیگران را امر به معروف و نهی از منکر کند، کما اینکه امامِ جامعه از تمام فرصت‌ها، ابزار و امکانات برای تحقق احکام و فرائض الهی استفاده می‌کند.
ماجرای ولایتعهدی امام را که مرور می‌کنیم، می‌بینیم در تک‌تک لحظات آن، از ابتدای نپذیرفتن خلافت تا پذیرش اجباری ولایتعهدی، حضرت رضا(ع) در پی آن بودند که امر به معروف و نهی از منکر را اجرا کنند.
انتهای پیام/
دیدگاهتان را بنویسید