فرزانه ادیبی :وکیل پایه یک دادگستری
تا همین چند سال پیش، وقتی صحبت از “نوسازی دستگاه قضا” میشد، تصور ما به اسکن کردن پروندههای کاغذی و ثبت الکترونیکی دادخواستها محدود بود. اما امروز، ما در لبهی یک پرتگاه تاریخی ایستادهایم. فناوریهای مدرن دیگر فقط “ابزار” نیستند؛ آنها در حال تبدیل شدن به “بازیگران” اصلی در صحن دادگاهاند. به عنوان یک وکیل دادگستری، معتقدم آنچه در دهه آینده شاهد آن خواهیم بود، نه یک تغییر شکلی، بلکه دگردیسی در ماهیت و مأموریت دادگاههاست.
عبور از “مکان” به “سرویس” قرنهاست که دادگاه را به عنوان یک “مکان” فیزیکی میشناسیم؛ ساختمانی که طرفین دعوا باید در آن حضور یابند تا عدالت اجرا شود. فناوریهای واقعیت گسترده (XR) و متاورس، این مفهوم را در دهه آینده منسوخ خواهند کرد. مأموریت دادگاه از “میزبانی طرفین” به “ارائه سرویس قضایی” تغییر میکند. این یعنی دسترسی به عدالت دیگر نباید محدود به جغرافیا باشد. ما به سمت دادگاههای غیرمتمرکز حرکت میکنیم که در آن بازسازی صحنه جرم یا حضور شهود، نه در راهروهای دادگستری، بلکه در فضایی تعاملی و دیجیتال رخ میدهد.
پیشبینی به جای دادرسی؟ شاید بحثبرانگیزترین تغییر، ظهور «عدالت پیشبینانه» (Predictive Justice) باشد. تصور کنید پیش از طرح دعوا، نرمافزاری با تحلیل میلیونها رأی مشابه، به شما بگوید که با احتمال ۸۵ درصد بازنده پرونده خواهید بود. این شفافیت الگوریتمی، مأموریت دادگاه را از “حل اختلاف” به “مدیریت ریسک” تغییر میدهد. بسیاری از پروندهها قبل از ورود به چرخه دادرسی، با مصالحه بسته خواهند شد. اما اینجا یک زنگ خطر جدی وجود دارد: آیا ما حاضریم قضاوت انسانی را با دقت سردِ ماشین عوض کنیم؟
قراردادهایی که خودشان قاضی هستند با ورود بلاکچین و قراردادهای هوشمند، ما شاهد کاهش چشمگیر دعاوی ناشی از “تفسیر قرارداد” یا “عدم انجام تعهد” خواهیم بود. وقتی کدها اجرای قرارداد را تضمین کنند، دادگاهها دیگر درگیر کارهای روتین و اداری نخواهند بود. در عوض، مأموریت قضات به سطحی بالاتر ارتقا مییابد: تمرکز بر پروندههای پیچیده انسانی، دعاوی خانوادگی و مسائلی که نیاز به درک اخلاقی و همذاتپنداری دارد؛ چیزی که هنوز هیچ هوش مصنوعیای قادر به شبیهسازی آن نیست.
کلام آخر فناوری در دهه آینده، گرد و غبار ناکارآمدی را از چهره سیستم قضایی پاک خواهد کرد. اما ما حقوقدانان باید مراقب باشیم که در این شیدایی تکنولوژیک، روح عدالت قربانی سرعت نشود. مأموریت آینده دادگاهها، ایجاد تعادل میان “هوش ماشینی” و “خرد انسانی” است. عدالت، تنها یک معادله ریاضی نیست که توسط کامپیوتر حل شود؛ بلکه مفهومی است که نیاز به وجدان بیدار دارد.
